ZELFBEDROG

Het ego is een totalitair systeem

Roos Vonk*

Je moet in jezelf geloven om iets te bereiken. Maar er zijn grenzen. Die medewerker die kennelijk het volste vertrouwen heeft dat hij ooit uw baan zal hebben en het beter zal doen dan u. Die andere die zich gepasseerd voelt voor een grote klus waar hij overduidelijk het talent niet voor heeft. En die secretaresse aan wie u nét wil gaan vertellen dat er écht iets moet veranderen, maar die u voor is en opmerkt dat het de hoogste tijd is dat ze wordt bevorderd tot management-assistent.

Het verschijnsel dat mensen door een roze bril naar zichzelf kijken is heel algemeen. Er is bar weinig overeenstemming tussen de rooskleurige beelden die mensen van zichzelf hebben en meer objectieve maatstaven. Zo heeft het oordeel van mensen over hun eigen aantrekkelijkheid of hun intelligentie geen enkel verband met objectieve maatstaven (oordelen van buitenstaanders resp. een IQ-test). Mensen met veel zelfvertrouwen vinden zichzelf mooier en intelligenter, maar dat zegt helemaal niets over hun werkelijke kwaliteiten. Evenzo vindt de meerderheid van de leidinggevenden dat ze aan coachend leiderschap doen, maar degenen die ze denken te coachen zien dat heel anders. En 90 % van de automobilisten meent beter en veiliger te rijden dan de meeste anderen. Hoewel een enkeling daar gelijk in zal hebben (dat bent u!), is het duidelijk dat niet bijna iedereen beter kan rijden dan gemiddeld.

Hoe komen mensen aan die geflatteerde beelden van zichzelf? Daarvoor hebben ze een heel arsenaal aan trucs, bijvoorbeeld: contact zoeken met mensen die het zelfbeeld bevestigen (na een afwijzing ga je naar je partner of je beste vriendin, die hartgrondig instemt dat de ander een minkukel is); de oorzaak van mislukkingen bij de omgeving leggen of bij tijdelijke factoren (je had toevallig net je dag niet, of je werd afgeleid of zelfs tegengewerkt) of na een mislukking andere kwaliteiten benadrukken ("Wat geeft het nou dat ik vaak deadlines mis, ik werk gewoon heel secuur en dat is juist goed!"); de eigen kwaliteiten beschouwen als heel bijzonder en uniek, en de eigen gebreken als algemeen voorkomend en niet zo belangrijk ("iedereen neemt het weleens niet zo nauw met de waarheid") of deze zelfs ombuigen in iets positiefs ("alle mannen willen slippertjes maken, maar zij dénken het alleen, ik dóe het tenminste!").

Je kunt het ego vergelijken met een totalitair regime, waarin alle informatie die niet van pas komt wordt omgebogen of weggefilterd, zodat het gewenste beeld beschermd wordt. Daarbij is het cruciaal te bedenken dat zo'n systeem niet zou werken als we ten volle zouden beseffen dát we die vertekeningen toepassen. Stel dat u zou denken: "Ik ben slimmer dan de meeste mensen, en dat mijn werk laatst mislukte zegt niks over mijn capaciteiten, maar ik zie dat zo doordat ik de werkelijkheid aan het verstoren ben om mijn ego te redden"; als u dit ten volle zou beseffen, heeft zo'n vertekening weinig zin. En dat is dan ook precies hoe het gaat: mensen vinden niet alleen dat ze beter rijden, slimmer zijn, enzovoort, maar ook dat ze een reëler beeld van zichzelf hebben dan anderen.

Hoe komt u dan aan waarheidsgetrouwe zelfkennis? In elk geval niet door bij uzelf te rade te gaan! Beter is om andere mensen te vragen wat ze nu écht van u vinden. Dat is nog niet zo simpel. Als u van uzelf vindt dat u zo'n goed oog heeft voor wat er op de werkvloer gebeurt, zal niemand het in zijn hoofd halen u uit de droom te helpen. Daar komt bij dat u, al dan niet bewust, waarschijnlijk eerder feedback zoekt bij mensen van wie u weet dat ze hetzelfde over u denken en dus uw zelfbeeld in stand houden. En áls een vertrouweling al zou zeggen "Uh, nou, het gebeurt weleens dat je iets ontgaat, maar als leidinggevende kun je niet altijd alles zo goed in de gaten houden", dan zult u de betekenis van die feedback zwaar onderschatten. "Het valt dus best mee" zult u denken, zonder er rekening mee te houden dat mensen negatieve informatie dik inpakken. U mag er gerust van uitgaan dat als iemand zegt "Er ontgaat je wel eens iets", er wordt bedoeld "Je hebt je ogen in je zak zitten". Of dat als iemand zegt "Je hoeft toch niet alles te kunnen", er wordt bedoeld dat je er niks van kan.

Een andere vraag is of u eigenlijk wel wílt weten wat anderen echt van u denken. In veel gevallen zouden mensen er niet vrolijker van worden als ze dit wisten. Anderzijds, het inzicht dat onze kijk op de wereld en op onszelf slechts beperkt is en vertekend kan zijn, is het begin van wijsheid. Voor wie deze uitdaging aandurft: lees meer in Mijn ego heeft altijd gelijk.

* Dit is een gecombineerde versie van columns die eerder zijn verschenen in Intermediair en Het Financieele Dagblad. Kijk hier naar een video-lezing van Roos Vonk over het totalitaire ego.