BLINDE VLEKKEN EN GEMISTE KANSEN

Waarom zelfkennis een deugd is

Roos Vonk* 

Als je weet waar je kwaliteiten liggen – je passies en interesses, je dromen en angsten, je beperkingen en je donkerste gedachten –  dan kun je op een vrije manier de wereld tegemoet treden. Je kwaliteiten optimaal benutten. Vrienden, hobby's, een huis, een auto, een baan en een partner kiezen die bij je passen. Begrip opbrengen voor de beperkingen van anderen, omdat je die van jezelf ook zo goed kent. Nieuwsgierig en onbevangen naar feedback luisteren, omdat die niet bedreigend is voor je zelfbeeld. De dingen zien zoals ze werkelijk zijn, zonder oogkleppen en zonder roze bril. Dat willen we allemaal!

En dat denken we ook bijna allemaal te doen. Toch blijkt uit psychologische experimenten dat bijna iedereen fikse blinde vlekken heeft, juist op dat ene belangrijke punt, die ene persoon waar je je hele leven mee optrekt, en die je beter zou moeten kennen dan wie ook: jezelf. Door die gebrekkige zelfkennis kun je in problemen raken. Jaarlijks vallen tientallen mensen dood bij het beklimmen van bergen die ze dachten te overwinnen. Mensen beginnen aan banen en studies die niet bij hen passen, werken een functie-niveau hoger dan ze aan kunnen ('The Peter principle'), of trouwen met de verkeerde. Hiermee doen ze zowel zichzelf als anderen tekort.

Helaas blijken mensen, als het er op aan komt, vaak niet werkelijk geïnteresseerd te zijn in informatie die hun kennis over hun talenten, drijfveren en tekortkomingen kan vergroten. Veel liever horen ze positieve dingen over zichzelf en dingen die ze toch al dachten. Krijgen ze feedback die daarmee in strijd is, dan hebben ze een heel arsenaal aan trucs om deze te diskwalificeren. Negeren, vergeten, afdoen als onbetrouwbaar of vooringenomen, een ander de schuld geven, de aandacht vestigen op je kwaliteiten – die zo uniek zijn (terwijl je gebreken heel gewoon zijn, "iedereen heeft dat toch") –, geruststelling zoeken, of jezelf vergelijken met iemand die nog slechter af is.

IJdele hoop

Als je nu zit te denken dat dit alleen over ándere mensen gaat, ben je ten prooi aan precies dit verschijnsel van zelfoverschatting: we vinden allemaal dat we meer zelfkennis hebben dan anderen. Dat we open staan voor kritiek en onze beperkingen kennen. Precies zoals we ook vinden dat we beter autorijden, beter leidinggeven of les geven of wat we ook voor werk doen, of betere sekspartners zijn dan anderen.

Dit geflatteerde zelfbeeld is hardnekkig. Alle informatie die ons onwelgevallig is, wordt verdraaid of weggecensureerd. Dit gebeurt deels vanuit het verlangen onszelf te zien als waardevol, leuk, en bekwaam. Diep vanbinnen zijn we allemaal bang dat we niet goed genoeg zijn en willen we onszelf geruststellen. Gevolg is dat we blinde vlekken en gevoelige snaren ontwikkelen voor onze tekortkomingen. Naar mensen die ons hierover nuttige feedback geven luisteren we vaak niet. Niet écht. ("Ik heb erover nagedacht maar het klopt niet", besluiten we. Als een ander zoiets zegt vinden we dat "wel erg gemakkelijk", als we het zelf doen niet; wij hebben er écht over nagedacht, die ander niet natuurlijk.)

Via introspectie en zelfanalyse menen we tot zelfinzicht te komen. Dat is ijdele hoop, want nadenken over het waarom van je gedrag (of navelstaren, piekeren, zelfonderzoek of hoe je het noemt) leidt niet tot meer zelfkennis. Onze drijfveren zijn grotendeels onbewust en onttrekken zich aan het zicht. We weten niet waarom we houden van ons favoriete eten, onze partner, waarom we ons beroep of huis hebben gekozen, of hoe we tot de oplossing van een probleem zijn gekomen. We kunnen er theorieën over bedenken, maar de architectuur van het brein staat niet toe dat we rechtstreeks achter de schermen kijken. Ook niet met trucs van therapeuten of coaches die claimen dat ze met je onbewuste
communiceren.

Eerlijke feedback

Veel meer zouden we eraan hebben informatie te vergaren bij anderen. Op basis van ons gedrag, onze keuzes en lichaamstaal hebben zij vaak een goed beeld van kenmerken en drijfveren die voor onszelf niet goed waarneembaar zijn. 

Maar anderen vertellen ons dat niet altijd, ze weten dat kritiek kwetsend of beledigend is. Je zult zelf ook wel eens een afspraak afbellen met een smoes, in plaats van eerlijk zeggen "Ik heb niet zo'n zin in jou vandaag". Of iemand "een beetje eigenwijs" noemen als je "halsstarrig, dogmatisch en rechtlijnig" bedoelt. Of je moet opeens eerder naar huis want "Oh jee, tijd vergeten", je hoeft nu even geen seks want "moe/druk/hoofdpijn", je noemt misplaatste kadootjes "heel apart" en mislukte kapsels "bijzonder". Zouden anderen dat soort dingen nooit tegen jou doen? Met z'n allen sparen we elkaars gevoelens en ontnemen daarmee elkaar de kans tot meer zelfkennis te komen.

Zo leiden we allemaal levens vol van gemiste kansen en onopgemerkte blunders, zonder dat we dat beseffen. Die onwetendheid is een zegen, maar betekent ook dat we onze kwaliteiten niet ten volle ontwikkelen en dat we een deel van de werkelijkheid niet zien. Het betekent dat de belangrijkste persoon in ons leven voor een belangrijk deel aan ons blikveld is onttrokken. Wil je daar iets aan doen, snuffel dan verder op deze site. Als het een beetje meezit leer je meer over jezelf dan je wilde weten.

* Dit artikel is deels gebaseerd op het eerste hoofdstuk uit Collega's en andere ongemakken  (Maven Publishing, 2015).